بررسی رویکرد اصلاح‌گرایانه دینی عبدالحمید بن بادیس در رویارویی با استعمار فرهنگی فرانسه در الجزایر

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسنده
دکتری تاریخ اسلام- دانشگاه تربیت مدرس تهران
چکیده
عبدالحمید بن بادیس (1940-1889 م)، از بزرگ‌ترین شخصیت‌های دینی اصلاح­گرای معاصر در الجزایر و در عرصه جهان عرب و اسلام به شمار می­رود. دیدگاه­های وی درباره احیا و اصلاح اندیشه دینی و چگونگی سامان بخشیدن به اوضاع نابسامان مسلمانان در دوران معاصر، بر اندیشمندان هم‌دوره­اش در شمال افریقا و به ویژه شاگردان و عالمان دینی دهه‌های اخیر پس از سیدجمال­الدین اسدآبادی تأثیر فراوانی گذاشته است. الجزایر یکی از مستعمرات مهم فرانسه بود، که بزرگترین نمونه­های استعمار در تاریخ استعمارمدرن اروپا به­شمار می­رود. فرانسه در الجزایر پیش و بیش از موضوع نظامی به سیاست­های فرهنگی آگاهانه و منظم توجه کرد. استراتژی استعمار فرانسه در زمینه فرهنگی در الجزایر مبتنی بر کاربست همه ابزارهای موجود در راستای از بین­بردن ساختارهای فرهنگی و معنوی آنجا بود، تا ساختارهای فرانسویغربی و دیگر اهداف خود را جایگزین سازد. در زمانی که استعمار فرانسه کوشید مردم الجزایر را از هویت اسلامی و ملی تهی کند و حتی در نهایت تصمیم گرفت که الجزایر را ضمیمه خاک فرانسه سازد، عبدالحمید بن بادیس با تأسیس «جمعیت العلماء المسلمین»، تلاش کرد با احیای اسلام و زبان و فرهنگ عربی و تکیه بر روح ملی، توطئه‌های استعمار را خنثی نماید. وی با در پیش گرفتن خط‌مشی فرهنگی آموزشی، تأثیر زیادی بر عرصه سیاسی الجزایر گذاشت و ضربات سختی به استعمار فرانسه وارد کرد.

پژوهش حاضر رویکردی توصیفی-تحلیلی دارد و هدف اصلی آن، بررسی رویکرد اصلاح­گرایانه دینی عبدالحمید بن بادیس در رویارویی با استعمار فرهنگی فرانسه در الجزایر است. پرسش­های اصلی این پژوهش عبارتند از: ویژگی­های گفتمان عبدالحمید بن بادیس چیست؟ اقدامات راهبردی جنبش عبدالحمید بن بادیس در رویارویی با استعمار فرهنگی فرانسه در الجزایر چیست؟ عبدالحمید بن بادیس به عنوان ادامه دهنده راه محمد عبده و رشید رضا، فعالیت‌های خود را بر سه محور عمده متمرکز کرده بود: تلاش برای احیای ریشه‌های دین اسلام، تلاش برای احیای زبان عربی و مبارزه با خرافات و بدعت‌ها. ماهیت جنبش بادیسیه، دینی، سیاسی، اجتماعی و ملی­گرایانه بود. با توجه به شرایط دوران عبدالحمید بن بادیس، او معتقد بود که پیش از استقلال سیاسی، ضروری است با یک حرکت اجتماعی و فرهنگی، آثار و پیامدهای منفی استعمار فرانسه را از بین برد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


1- احمد حمزه، عبداللطیف (بی‌تا). الصحافه المصریه فی مائه عام، مصر: دارالقائم.
2- ابولحیه، نورالدین (2016). جمعیه العلماء المسلمین و الطرق و تاریخ العلاقه بینهما –دراسه علمیه، الجزائر: دارالانوار.
3- الافغانی، جمال‌الدین_عبده، محمد (1331). العروه الوثقی، تحقیق: سیدهادی خسروشاهی، طهران: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب.
4- برومند اعلم، عباس (1390). «جهاد صوفیان در مغرب اسلامی؛ مقاومت امیر عبدالقادر الجزایری و دیگر شیوخ صوفیه در برابر استعمار فرانسه1830-1890»، مجله پژوهشنامه تاریخ اسلام،ش2.
5- بوقرن، عبدالله (2005). «دور المدرسه الاستعماریه فی الاستلاب الحضاری»، مجله المعیار، ع 10.
6- ترکی، رابح (1975). «ابن بادیس و نشاه الحرکه الاصلاحیه فی الجزائر»، الجزائر: مجله الاصاله، وزاره التعلیم الاصلی و الشوون الدینی، ع24.
7- ترکی، رابح (2001). ﺍﻟﺸﻴﺦ ﻋﺒﺪﺍﻟﺤﻤﻴﺪ ﺑﻦ ﺑﺎﺩﻳﺲ ﺭﺍﺋﺪ ﺍﻻﺻﻼﺡ ﻭ ﺍﻟﺘﺮﺑﻴﻪ ﻓﻲ ﺍﻟﺠﺰﺍﺋﺮ، ﺍﻟﺠﺰﺍﺋﺮ: الموسسه الوطنیه للاتصال.
8- ترکی، رابح (1981). التعلیم القومی و الشخصیه الوطنیه (1939-1956)، الجزائر: الشرکه الوطنیه للنشر و التوزیع.
9- ترکی، رابح (2004). جمعیه العلماء المسلمین الجزائریین التاریخیه(1931– 1956) و روساوها الثلاثه، الجزائر: الموسسه الوطنیه للفنون المطبعیه.
10- حمیداتو، مصطفی محمد (1997). عبدالحمید بن بادیس و جهوده التربویه، الجزائر: کتاب الامه.
11- حمادی، احمد(1984). صراع بین السنه و البدعه، قسنطینه: دارالبعث.
12- خلیل، سلمی(2013). المهاجرون الجزائریون فی البلاد العربیه و نشاطهم اتجاه الثوره التحریریه (1954-1962)، الجزائر: جامعه بسکره.
13- خیرالدین، محمد (2002). مذکرات محمد خیرالدین، بی‌جا: موسسه الضحی.
14- ربیع، حامد (1974). الحرب النفسیه فی المنطقه العربیه، بیروت: الموسسه العربیه الدراسات و النشر.
15- الرافعی، عبدالرحمان (1983). الثوره العربیه و الاحتلال الانجلیزی، القاهره: دارالمعارف.
16- الرافعی، عبدالرحمان (بی‌تا). الزعیم الثائر احمد عرابی، مصر: مطابع الشعب.
17- رشید، فایز (2004). ثقافه المقاومه، بیروت: الموسسه العربیه للدراسات و النشر.
18- رنجبر، مقصود (1390). اندیشه سیاسی متفکران مسلمان، جلد 9، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
19- الزبیر، سیف‌الاسلام (1982). تاریخ الصحافه فی الجزائر، الجزائر: الشرکه الوطنیه.
20- زکی احمد، صالح (2001). اعلام النهضه العربیه الاسلامیه فی العصر الحدیث، القاهره: مرکز الحضاره العربیه.
21- سالم، محمد بهی‌الدین (1999). ابن بادیس فارس الاصلاح و التنویر، القاهره: دارالشروق.
22- سعدالله، ابوالقاسم (1998). تاریخ الجزائر الثقافی، ج4 (1830-1954)، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
23- سعدالله، ابوالقاسم (1998). تاریخ الجزائر الثقافی، ج5 (1830-1954)، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
24- سماری، جوادکاظم (2006). الاتجاهات الاصلاحیه فی الفکر السیاسی الاسلامی المعاصر، العراق: جامعه الکوفه.
25- الطالبی، عمار (1968). ابن بادیس حیاته و آثاره، الجزائر: دار مکتبه الشرکه الجزائریه للتالیف و الترجمه.
26- عماره، محمد (2008). شخصیات لها تاریخ، القاهره: دارالسلام.
27- عماره، محمد (1991). الصحوه الاسلامیه و التحدی الحضاری، القاهره: دارالشروق.
28- عماره، محمد (1997). تیارات الفکر الاسلامی، القاهره: دارالشروق.
29- علوش، سماعیلی زولیخه (2013). تاریخ الجزائر (من فتره ماقبل التاریخ الی الاستقلال)، الجزائر: دار دزایرانفو.
30- العلوی، محمدالطیب (1994). مظاهر المقاومه الجزائریه(1830–1954)، الجزائر: المتحف الوطنی للمجاهد.
31- کروی، کریمه (2010). حرکات الاسلامیه و المشارکه السیاسیه فی دول المغرب الاسلامی، الجزائر: جامعه الجزائر.
32- الکومی، سامی عبدالعزیز (1992). الصحافه المصریه فی القرن التاسع عشر، المنصوره: دارالوفاء.
33- مالکی، محمد_ابراهیمی، منار (1390). اندیشه سیاسی متفکران مسلمان، جلد 13، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
34- محند، الطیب سی‌الحاج (2004). لاله فاطمه نسومر و دورها فی المقاومه الشعبیه للاحتلال الفرنسی، دور الطریقه الرحمانیه فی تعبئه و قیاده المقاومه الشعبیه فی مناطق القبائل، تیزی وزو: فرع المرکزالثقافی الاسلامی.
35- مقبل، توفیق محمد (بی‌تا). عبدالحمید بن بادیس رائد الاصلاح و النهضه فی تاریخ الجزائر الحدیث، الجزائر: بی‌جا.
36- الموصلی، احمد (2004). الموسوعه الحرکه الاصلاحیه، بیروت: مرکز دراسات الوحده العربیه.
37- المیلی، محمد (1370). ابن بادیس و الجزایر، ترجمه: حسن یوسفی اشکوری، تهران: نشر یادآوران.
38- نایلی، عبدالقادر (2013). المقاومات و الانتفاضات الشعبیه (من خلال المجله الافریقیه انتفاضه الزعاطشه نموذجا)، الجزائر: دارالهدی.
39- نعاسی، وفا (2014). الطلبه الجزائریون الزیتونیین و الحرکه الاصلاحیه الجزائریه (1900-1954)، الجزائر: جامعه بسکره.
40- ناصر، محمد (2007). «الصحیفه الجزائر نشاتها، تطورها و اعلامها من 1903 الی 1931»، الجزائر: وزاره الثقافه.
41- هلال، عمار (1984). «الطلبه الجزائرایین فی الازهر عام 1916»، الجزائر: مجله الثقافه، وزراه الثقافه و السیاحه، ع79.
42- یاسین، توفیق خلف (2013). «العوامل الموثره علی الفکر السیاسی الشیخ عبدالحمید بن بادیس»، مجلد 9، سال 9، ع33.